Catastroferen over pijn

Dit is een praktisch overzicht over catastroferen binnen de fysiotherapie. Het is geen compleet overzicht, maar een inspirerende verzameling van wat we binnen Psychfysio opleidingen daarover hebben gepubliceerd.

Catastroferen belemmert het herstel

Catastroferen over pijn en de gevolgen van pijn is ongunstig voor het herstel van de patiënt. Zo blijkt bij sporters die een knieoperatie hebben ondergaan dat de patiënten die ernstig catastroferen significant minder kans hebben om weer volledig deel te nemen aan een sport. Ernstig catastroferen werd in dit onderzoek gedefinieerd als een Pain Catastrophizing Scale (PCS) van hoger dan 36.

Catastroferen heeft niet alleen effect op de ervaren pijn intensiteit van de patiënt met chronische pijn, maar ook op de ervaren beperkingen. Dit is onder andere aangetoond bij patiënten met chronische whiplashklachten.

Pijn catastroferen zorgt dat de patiënt angstiger is voor pijn en pijn inducerende methoden.

De verwachting van pijn zorgt bij patiënten met chronische pijn ervoor dat ze sensitiever worden voor de pijn. Dit meet men bijvoorbeeld door temporele summatie: men geeft elektrische schokjes van gelijke sterkte op dezelfde plaats op de huid, waarna de pijnbeleving van elk schokje toeneemt in de tijd. Deze pijn toename ziet men minder sterk bij gezonde proefpersonen. De vraag is waardoor de pijn sensitiviteit toeneemt. Uit een onderzoek blijkt dat catastroferen hier een tussenliggende variabele is.

Patiënten met een somatoforme pijnstoornis hebben diverse fysieke klachten waarvoor geen duidelijke medische verklaring gevonden wordt. Het kan daarbij gaan om pijn, hypochondrie of bijvoorbeeld somatisatie. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat disfunctionele interpretaties van fysieke symptomen mede de oorzaak is van een somatoforme stoornis. Onderzoek toont aan dat catastroferen gecorreleerd is met het ontwikkelen van een somatoforme stoornis.

Catastroferen beïnvloedt fysiotherapeutische testen

Psychologische factoren beïnvloeden niet alleen het ontstaan en het beloop van fysiotherapeutische relevante aandoeningen, maar beïnvloeden ook de diagnostiek rondom deze aandoeningen. Zo blijkt bijvoorbeeld dat catastroferen de uitkomst van de neurodynamische nervus-medianus-test beïnvloedt. Gezonde proefpersonen die sterker catastroferen ervaren makkelijker pijnsensaties tijdens deze nervus medianus test. Te verwachten valt dat dit ook, en misschien zelfs in versterkte mate, voor patiënten geldt. Een fysiotherapeutische test zal dan eerder positief gescoord worden, terwijl dit misschien minder een biologische- maar een psychologische oorsprong heeft. Op zich niet vreemd, want ook bij het carpale tunnelsyndroom blijken psychosociale factoren een rol te spelen.

Pijngedrag

In de literatuur wordt pijngedrag onderverdeeld in communicatief pijngedrag en beschermend pijngedrag. Communicatief pijngedrag is bijvoorbeeld de grimassen die de patiënt trekt en beschermend pijngedrag is bijvoorbeeld het ontlasten dat hij of zij doet. Nu blijkt dat catastroferen bij beide vormen van pijngedrag een rol speelt. Dat kan je ook omdraaien. Als een patiënt sterk pijngedrag vertoont, of dit nu communicatief of beschermend is, dan moet de fysiotherapeut alert zijn op een verhoogde mate van catastroferen bij deze patiënt. Dat is belangrijk want dat catastroferen kan aangepakt worden door bepaalde oefenvormen (graded exposure) en door cognitieve interventies (RET).

Catastroferen kan ook ingezet worden om aandacht en ondersteuning vanuit de omgeving uit te lokken. Een strategie overigens die op de korte termijn kan werken, maar op de lange termijn juist negatieve reacties oproept. Interessant is dat niet iedere patiënt geneigd zal zijn dit te doen. Uit een onderzoek blijkt dat het meer de vijandig-dominante types zijn die catastroferen gebruiken om steun en aandacht te krijgen. Uitgedrukt in de bekende Roos van Leary zijn dat de patiënten in het linker boven kwadrant.

Pijn negeren?

Interessant is de vraag welke copingstrategie bij pijn het beste is voor de patiënt: aandacht schenken aan de pijn, de pijn negeren, of de pijn te onderdrukken. Daar is veel over te zeggen, maar in het kader van dit onderwerp geldt het volgende. Het onderdrukken van pijn, je verzetten tegen de pijn, is vooral bij patiënten die catastroferen ongunstig. Deze patiënten krijgen dan bijvoorbeeld een extra verhoogde spinale spieractiviteit tijdens een pijnprovocatie test. Dat maakt dat methodes als mindfulness training en acceptance and commitment therapy (ACT) belangrijke methodes zijn. Met deze methodes leren patiënten om minder te vechten tegen de pijn, en de pijn meer te accepteren.

Hersenen en neurofysiologie

Er is een prachtig artikel verschenen over de neurofysiologie van catastroferen bij pijn. Het blijkt dat catastroferen voor een ongunstige activatie zorgt in allerlei pijn- en emotie-gerelateerde regionen in het brein. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om de anterior cingulate cortex en de amygdala. Een andere route waarlangs catastroferen effect heeft op pijn is via het verlagen van de endogene opiate pijnmodulatie. Een derde route waarlangs catastroferen de pijn beïnvloedt is via het verhogen van systemische ontstekingsmediatoren zoals proinflamatoire cytokine interleukine-6 (IL-6). Tot slot is er ook een route via bloeddrukverhoging en verhoging van de spieractivatie (EMG).

Een uitgebreide review laat zien hoe catastroferen geassocieerd is met daadwerkelijke veranderingen in de hersenen. De hersenen van de patiënten met chronische pijn die wel of niet catastroferen verschillen onderling.

Wat helpt?

Tai chi is een bewegingsvorm die een gunstig effect heeft op pijn en beperkingen bij patiënten met chronische lage rugpijn. Dit gunstige effect van tai chi op lage rugpijn blijkt niet alleen door het bewegen zelf te komen, maar ook door het verminderen van het catastroferen over pijn. In een onderzoek naar tai chi bij chronische lage rugpijn bleek dat tai chi het catastroferen verminderde en dat dit voor 1/3 het gunstige effect van tai chi op pijn bepaalde, en voor 2/3 het gunstige effect van tai chi op beperkingen.

Ditzelfde patroon ziet men terug bij het effect van optimisme op pijn. Het is bekend dat een optimistische stemming leidt tot minder pijn beleving. Een manier om een patiënt in een optimistische stemming te krijgen, is hem te laten praten over zijn beste eigenschappen. Kortom, je luistert als fysiotherapeut selectief en bekrachtigt datgene wat goed en sterk is bij de patiënt. En ook nu blijkt dat het positieve effect van optimisme op pijn veroorzaakt wordt door het afnemen van catastroferen tijdens een optimistische stemming.

Een ander positief persoonlijkheid construct is zelfcompassie. Chronische pijnpatiënten met een hoge score op zelfcompassie catastroferen minder over pijn.

Ook de ervaren sociale steun zorgt dat een patiënt met chronische lage rugpijn minder sterk catastrofeert.

Uit onderzoek naar patiënten met fibromyalgie, die behandeld werden met psychologische interventies, bleek dat psychologische interventies de pijn kunnen verminderen en ook depressie en slaapproblemen. Belangrijk in het kader van dit artikel is dat psychologische interventies ook het catastroferen over pijn verminderen.

Kinderen

Niet alleen volwassenen catastroferen over pijn of andere zaken in het leven, maar kinderen natuurlijk ook. Zo blijken kinderen op zeven-jarige leeftijd al te kunnen catastroferen over stressgerelateerde lichamelijke symptomen. Dat betekent dat ze stress gerelateerde verschijnselen zoals verhoogde hartslag of transpiratie als ‘gevaarlijk’ kunnen interpreteren. Het zal duidelijk zijn dat dit voor het ontwikkelen van angststoornissen bij deze kinderen een ongunstige factor is.

Bron: originele bijdrage Peter van Burken (2022): Psychfysio opleidingen.

Foto bij artikel door PixelsEffect / iStock.