Op je lichaam letten heeft negatief effect op bewegen bij ongetrainden, maar positief effect bij getrainden

Mindfulness training kan de concentratie en het lichaamsbewustzijn verhogen. Sporters gebruiken het om bewuster bepaalde bewegingen te kunnen maken. Aan de andere kant kan met te veel aandacht bewegen, vooral bij geautomatiseerde bewegingen, de uitvoering juist verstoren. Een bekende uitspraak die dit illustreert: ‘een duizendpoot struikelt over zijn eigen voeten wanneer je vraagt hoe die het toch voor elkaar krijgt zo netjes te lopen’. Mogelijk is de verhoogde aandacht voor bewegen die via mindfulness training verkregen wordt alleen goed voor bepaalde vormen van bewegen. Globaal kan men op twee manieren ‘bewegend’ met de omgeving omgaan. Ze komen door verschillende neuraal-psychologische paden tot stand. Een voorbeeld aan de hand van de grijpbeweging:

• Bij intentioneel gestuurd motorisch gedrag wil men de omgeving veranderen: men frommelt bijvoorbeeld een plastic beker in elkaar (voordat men het weggooit).
• Bij stimulus gestuurd motorisch gedrag past men zich aan naar de omgeving: men pakt het kopje vast en verplaatst het in de vaatwasser.

Intentioneel gestuurd gedrag vraagt planning en aandacht voor een vloeiende uitvoering (vooral frontaal gestuurd en is traag). Stimulus gestuurd motorisch gedrag verloopt meer automatisch en vraagt weinig aandacht (vooral pariëtaal gestuurd en is snel).

Methode

Er waren twee groepen van deelnemers, beide waren muzikanten. 10 deelnemers waren experts in mindfulness die dagelijks mindfulness meditatie deden. 20 deelnemers hadden geen kennis of ervaring met mindfulness meditatie en vormden de controlegroep.

Procedure

De procedure is enigszins complex om te beschrijven, maar verliep als volgt. Tijdens de til-opdracht moesten de deelnemers met hun hand een object optillen en 3 seconden in de lucht houden. Direct daarna volgde de reproductie-opdracht waarbij de deelnemers het object met de hand probeert vast te pakken zonder optillen maar met precies dezelfde knijpkracht als bij de voorafgaande til-opdracht. De mate waarin het de deelnemers lukt de knijpkracht te reproduceren beschouwden de auteurs als een (indirecte) maat voor motorisch bewustzijn.
Deze combinatie van til- en reproductie-opdrachten werden zowel stimulus gestuurd als intentioneel gestuurd uitgevoerd. Bij de stimulus gestuurde versie was het object licht, gemiddeld, of zwaar van gewicht. De knijpkracht past zich dan automatisch aan aan het gewicht. Bij de intentioneel gestuurde versie was het object licht van gewicht, maar moest men het bewust tillen alsof het een licht, gemiddeld, of zwaar object was. De knijpkracht is dan vooral afhankelijk van de bewuste intentie.
In dit onderzoek werd bovendien de aandacht op drie manieren gemanipuleerd.

• In de neutrale aandacht conditie werd er verder geen extra opdracht gegeven.
• In de verminderde aandacht conditie moest men tijdens de til-opdrachten hardop terugtellen in stappen van zeven (=een dubbeltaak die aandacht vraagt).
• In de verhoogde aandacht conditie werd voorafgaande aan het experiment een mindfulness oefening gedaan van 5 minuten. Daarbij werd een accent gelegd op aandacht voor de sensaties in de dominante hand, en dit vriendelijk en zonder oordeel uitvoerend.

Er waren dus 18 varianten van til- reproductie opdrachten: drie verschillende gewichten X drie verschillende aandachtscondities X twee verschillende motorische uitvoeringen. Elke variant werd vijf maal uitgevoerd, dus in totaal 90 pogingen per deelnemer.

Resultaten

Over het geheel was het motorbewustzijn (=reproductie van de knijpkracht) van de mindfulness-experts groter dan de controle groep. De verminderde aandacht conditie (terugtellen tijdens til-opdracht) verslechtert het motorbewustzijn bij zowel de mindfulness experts als de controle groep. De verhoogde aandacht conditie (door 5 minuten mindfulness) zorgt bij de controle groep dat het motorbewustzijn verslechtert, maar vooral tijdens de stimulus gestuurde taak. Bij de mindfulness experts verbeterde het motorbewustzijn juist in zowel de stimulus- als de intentioneel gestuurde uitvoering van de taak.

Voor motorbewustzijn is aandacht nodig, want een dubbeltaak die aandacht vraagt verslechtert het met ongeveer 25%. Verhoogde aandacht bleek ook niet alles. Doorgaans (bij niet mindfulness getrainde deelnemer) verslechtert het motorbewustzijn (als prestatie-index). Dit komt overeen met de algemene bevinding in de sportpsychologie: gerichtheid op een extern doel geeft betere uitvoering dan gerichtheid op eigen lichaamsbewegingen. Dit speelt vooral bij goed geautomatiseerde bewegingen.

Opmerkingen samenvatter

Wat kan dit concreet voor de fysiotherapeut betekenen? Men moet niet zomaar het advies aan de patiënt geven om tijdens het bewegen de aandacht bij het lichaam te houden. Als de patiënt ongetraind is in mindfulness zal dit doorgaans averechts werken. Als de patiënt echter al wat langer bezig is met mindfulness training of lichaamsbewustwording dan kan verhoogde aandacht voor het lichaam juist wel voordeel opleveren. Anders geformuleerd. Als men lichaamsbewustwordingstraining bij de patiënt gaat opstarten (of dit nu Feldenkrais, tai chi, mindfulness, BAT, of adem en ontspanningstraining van Jan van Dixhoorn) dan moet men de patiënt vertellen dat het inzetten van dit bewustzijn aanvankelijk het bewegen juist wat ‘onhandiger’ kan maken, maar bij voortzetting van de training juist voordeel kan opleveren.