Levensverhalen van de patiënt zijn een constructie

Het levensverhaal kan geen objectieve opsomming van feitelijke gebeurtenissen zijn die plaatst hebben gevonden. Het zijn om te beginnen te veel ervaringen, alleen de maaltijden al, alleen al per maaltijd. Onderzoek toont dat bij het opnieuw vertellen van het levensverhaal in de vroege volwassenheid er 25% nieuwe elementen zijn toegevoegd. Op middelbare leeftijd is dit 65% geworden. Het levensverhaal groeit of ontwikkeld.

Het narratief als bouwwerk

Het levensverhaal is een coherent geheel van interpretaties van gebeurtenissen, aan zichzelf toegeschreven eigenschappen, waarden en toekomstplannen. Het vertellende ik en het verhaal vallen samen. Het verhaal moet genomen worden zoals verteld want het ontrekt zich (doorgaans) aan toetsing.
Een autobiografie met de titel ‘mijn leven’ lijkt een objectieve beschrijving te gaan geven,maar niets is minder waar. De vele geïnterpreteerde gebeurtenissen, waarden, toekomstplannen en eigenschappen moeten tot een coherent verhaal geweven worden die ook nog eens cultureel acceptabel is. Er is altijd sprake van selectie. Niet alles kan je onthouden of opschrijven.

De inhoud van het levensverhaal

Welke selecties criteria hanteren mensen voor hun verhaal. Het is bovendien belangrijk te beseffen dat de bouwstenen van het verhaal ook weer constructies (interpretaties) zijn. Het verhaal bestaat uit gegeneraliseerde gebeurtenissen en ingedikte periodes. Een unieke constructie: twee boeren in Rusland in relatief dezelfde omstandigheden beschrijven eenzelfde dag geheel verschillend. Selectie is noodzakelijk om het te kunnen ordenen en te kunnen construeren om er zo een eigen betekenis aan te verlenen.

Factoren die bij de selectie spelen

1. Waargenomen belang

Voor de persoon belangrijke gebeurtenissen worden opgenomen; gebeurtenissen die verwijzen naar bereikte doelen, belangrijke waarden, positieve eigenschappen, gebeurtenissen die een sterke verklarende waarde hebben. Soms wordt het belang pas later duidelijk, soms neemt het belang in de tijd af.

2. Geheugenprocessen

Datgene wat het meest recent beleefd is is het sterkst in het levensverhaal vertegenwoordigd (recency-effect). Dit geldt niet alleen voor jongeren waar alles ‘recent’ is, maar ook voor ouderen (zie fig2.1). Het primacy effect speelt ook. Alles wat voor de eerste keer gedaan of beleefd werd heeft meer impact: de eerste schooldag, de eerste liefde, het eerste kind etc. Verder speelt ook de ‘attributional shift’: met de tijd neemt het herinneringen van de details af, vooral van de situatie, daardoor verklaart men gebeurtenissen later meer vanuit interne factoren, dan vanuit externe (situationele) factoren.
Niet alles wat men zich herinnerd wordt opgenomen in het levensverhaal. Gemiddeld bestaat het levensverhaal uit de volgende onderdelen:

50% van de opgenomen gebeurtenissen zijn zelfgestuurde positieve gebeurtenissen (diploma halen),
30% zijn negatieve gebeurtenissen waar de verteller geen invloed op kon uitoefenen (ziekte bijv).
15% positieve voorvallen waarop hij geen greep had (meevallers…)
5% zelfgestuurde negatieve gebeurtenissen (ontslag door eigen schuld)

Dat wil niet zeggen dat de verteller alle kwalijke gebeurtenissen waar hij zelf een aandeel in had vergeten is, maar men selecteert om een positief zelfbeeld te creëren.

3. Ontwikkelingsstadium

Van de eerste twee jaar van ons leven herinneren we ons niets (childhood amnesia). De geheugenopslag was nog niet adequaat door het ontbreken van taal. Verder blijkt dat er tijdens de ontwikkeling sprake is van een ‘developmental bump’: de gebeurtenissen uit de late adolescentie en vroege volwassenheid zijn oververtegenwoordigd in het levensverhaal van ouderen. Waarschijnlijk omdat in deze periode veel voor de eerste keer plaatsvindt. Bovendien is in die periode de geheugencapaciteit op zijn hoogtepunt. En het is een belangrijke periode van identiteitsvorming, men legt zichzelf vast (ook in het levensverhaal).

4. Historische tijd

Het levensverhaal is in meer of mindere mate gekoppeld aan historische gebeurtenissen. En die kunnen per land sterk verschillen. Bij Russische ouderen is 40% van het levensverhaal gekoppeld aan historische gebeurtenissen, bij Nederlandse ouderen slechts 10%.

5. Idiografische factoren

De kleur van het verhaal dat men vertelt wordt ook bepaald door de gemoedstoestand die men op dat moment heeft of bijvoorbeeld het doel waarom men het vertelt.

Metaforen

De vanuit de cultuur aangereikte metaforen spelen een belangrijke rol bij het construeren van het levensverhaal. Deze ‘levensloopmetaforen’ kan men in dit verband in drie categorieën opdelen:

Tijdmetaforen: het leven als gang door de tijd, als het opbranden van een kaars, als jaargetijden, als wielen met een cyclisch karakter.
Ruimtemetaforen: de reis, de rivier, trap, heuvel, labyrint. Dus ergens heengaan, aankomen, verdwalen op het levenspad, moeilijke paden begaan, etc.
Kenmerkmetaforen: levensstadia als onderdeel van een systeem zoals lichaamvochten, dieren, planeten, metalen.

In al deze metaforen verraadt men de kijk die men heeft op ouderdom.

De structuur van het levensverhaal

Metaforen maken de grondstructuur van het levensverhaal zichtbaar. Twee vragen zijn onderliggend altijd belangrijk: hebben we bereikt wat we wilden bereiken en is dat een resultaat van onze eigen inspanning of komt dat door iets anders. Dit combinerend ontstaan vier prototypische verhaalstructuren (Frye, 1957, Murray, 1985).

Komedisch

Romantiserend

Tragedisch

Ironisch

Succes/falen

Succes

Succes

Falen

Falen

Beheersbaarheid

Medium

Hoog

Laag

Medium

Aard van de oplossing

Verzoening

Hoop

Wanhoop

Ironie

filosofie

Pragmatisme

Idealisme

Fatalisme

Existentialisme

Autobiografisch voorbeeld

Stendal: Via de Henry Brulard

Cellini: het leven van Benvenuto

Pavese: leven als ambacht

Nietzsche: Ecce homo

De boven beschreven indeling op basis van twee dimensies is theoretisch. Er is echter ook empirisch onderzoek gedaan. Ruth en Öberg (1996) konden de levensverhalen empirisch ordenen in de volgende zes categorieën:

• De lijdende
• De verliezer
• De vechter
• De altruïst
• De carrière jager
• De geslaagde-in-het-leven

Zowel de theoretische als de empirische benadering hebben beide hun voordelen.

Ingrijpende veranderingen in de verhaalstructuur

Onze persoonlijkheid is in het leven behoorlijk stabiel, geldt dat ook voor ons levensverhaal? Assimileren we nieuwe ervaringen? Dat wil zeggen: worden ze opgenomen in de bestaande verhaalstructuur? Stabiliteit is belangrijk onder andere voor voorspelbaarheid. Ingrijpende gebeurtenissen kunnen echter soms moeilijk worden ingepast en gooien het levensverhaal overhoop. Er ontstaat dan als het ware een kwantumtransformatie. Gebeurtenissen uit het verleden komen opeens in een geheel nieuw daglicht te staan. Interviews met ex-KGB-ers uit Rusland laat zien dat na de val van het communisme en het van het voetstuk vallen van Lenin en Stalin, er drie mogelijke reacties waren:

Stagnatie: men sluit de ogen en doet alsof wat men deed goed was. Dit is erg inadequaat omdat er veel vertekend moet worden.
Amputatie: men stoot dat deel van het leven af. Gooit die deur dicht als een onbegrijpelijke periode.
Integratie: men behoud min of meer de goede idealen maar erkend dat de middelen achteraf onjuist waren, men zoek naar nieuwe middelen om het ideaal te bereiken .

Zoals hierboven beschreven kan blijken dat het levensverhaal op drijfzand gebouwd was misschien alle levensverhalen wel, maar zolang het werkt is het waar.