Emotionele en reflectieve vaardigheden zijn onontbeerlijk binnen de zorg

De auteurs in dit artikel bespreken hun visie op de communicatieve scholing van artsen die ook toepasbaar is binnen de fysiotherapie.
Het overgrote deel van de medische training is gericht op het verwerven van cognitieve kennis en technische vaardigheden, terwijl emotionele ontwikkeling en reflectieve vaardigheden min of meer in de zijlijn staan. Deze laatste twee worden wel als professionele competenties gezien, maar men meent vaak dat die vanzelf zullen ontwikkelen. Het grootste deel van de klachten van patiënten heeft betrekking op pijn. Als een hulpverlener daar niet adequaat op reageert kan dat de uitkomst van de zorg ondermijnen.

Het model voor professionele ontwikkeling dat de auteurs voorstellen biedt ruimte voor zowel cognitieve als emotionele competenties en reflectieve vaardigheden.

Er zijn veel modellen ontwikkeld die de patiënt-arts interactie in kaart brengen. Een daarvan is het paternalistische model . Het is het traditionele model waarbij de arts de expert is en min of meer zegt wat er gedaan moet worden. Tegenwoordig is shared decision-making populair. Toch is ook dat model niet optimaal voor een allround medische training, omdat emoties nog relatief buiten beeld blijven. Dat is jammer, want bijna 30% van de patiënten met pijnklachten zijn ontevreden over de wijze van communiceren van de arts en de mate van empathie. Één van de gevolgen is dat de patiënt zich ‘sluit’ en minder informatie geeft.

Ontwikkeling van emotionele competentie
Medische studenten worden cognitief zwaar belast, houden lang een studentenstatus en maken allerlei emotioneel vormende incidenten mee, zoals de eerste patiënten contacten, het aanpassen aan het medische team, leren onderhandelen, conflicten rond eigen idealisme etc. Compassie is het diepe besef van het lijden van de ander en de wens dit lijden te verlichten. Compassie en empathie ontwikkelen zich al in de kinderjaren. Medische studenten moeten leren dit verder te ontwikkelen binnen hun professionele functioneren. Emotionele intelligentie is daarbij onontbeerlijk: (zie ook Salovey1993). Op een of andere wijze lukt deze emotionele ontwikkeling niet goed binnen het medische curriculum, want empathie verschraalt juist in deze periode en neemt zelfs verder af tijdens het harde werken tijdens het eerste jaar in de praktijk.

Ontwikkeling van reflectieve vaardigheden
De aankomende professional moet ondanks de werk- en tijdsdruk het reflectieve vermogen ontwikkelen om te reflecteren over zijn gedachten, gevoelens en gedragingen in relatie tot de patiënt. Daarmee kan hij zowel de patiëntenzorg als zijn eigen professionele competities verbeteren. Reflectieve vaardigheden zijn ook nodig om de eerste tekenen van uitputting of afstandelijkheid bij zichzelf te onderkennen en zo burn-out te voorkomen.

Het cognitieve en emotionele preparatie model
Het model van de auteurs gaat er vanuit dat tijdens de patiënt-arts interactie er gelijktijdig twee niveaus van uitwisselingen zijn: cognitieve informatie en emotionele informatie. De arts (of andere hulpverlener) moet zich binnen beide domeinen kunnen bewegen en er over kunnen reflecteren. Als deze drie factoren (cognitie, emotie, reflectie) niet ontwikkeld zijn zal de patiënt met zijn klachten tegen een muur praten. De patiënt geeft dan symptomen aan maar de arts herkent ze niet en gaat er niet adequaat op in. Dit versterkt de negatieve emoties bij de patiënt (naast de emoties van zorg die hij al had). De arts gaat hier, door gebrekkige emotionele vaardigheden, niet op in en vindt het niet relevant. De interactie verloopt onbevredigend voor de patiënt, maar de arts heeft dit niet door. Hij reflecteert niet en leert niets van deze ervaring.
De arts of student die zich klinisch cognitief wel goed ontwikkelt heeft, zal al meer adequaat met deze situatie omgaan. Hij/zij vraagt immers de symptomen uit en herkend ze. Er is echter ook nu onvoldoende empatisch vermogen om onderliggende zorgen op te pikken (vaak verborgen agenda’s van de patiënt zie: Barry, e.a., 2000).
De arts of student die zich zowel cognitief als emotioneel ontwikkeld heeft, zal in principe adequaat met de situatie omgaan maar maximaliseert nog niet in het patiënten contact en in zijn professionele ontwikkeling. Dit komt omdat zijn reflectieve vaardigheden nog onvoldoende ingezet worden om zijn eigen manier van reageren ter plekke of in de toekomst bij te stellen.
Alle drie de competenties, cognitief, emotioneel en reflectief, moeten dus ontwikkeld worden wil men adequaat met de patiënt en zijn klachten kunnen omgaan.

Opmerkingen samenvatter
Voor de lezer (fysiotherapeut of docent) die verder wil lezen op het gebied van emoties en communicatie binnen de zorg geven de volgende vier artikelen een prima verdieping:
· Burken, P. van, (2002). Emoties binnen een fysiotherapeutische setting. FysioPraxis, 3, 34-37.
· Burken, P. van (2002). ‘Bang zijn’ binnen een fysiotherapeutische setting. FysioPraxis, 5, 20-22/44.
· Burken, P. van, (2002). ‘Boos zijn’ binnen een fysiotherapeutische setting. FysioPraxis, 7, 35-38.
· Burken, P. van (2002). ‘Bedroefd zijn’ binnen een fysiotherapeutische setting. FysioPraxis, 10, 17-20.