Hoe verhoudt mindfulness zich tot dissociatie

Mooie kleurrijk tekening van de hersenen.

Fysiotherapeuten die met mindfulness werken stellen soms de vraag hoe dissociëren (bijvoorbeeld door psychotrauma) en mindfulness zich onderling verhouden. Ook al is globaal gesproken mindfulness training op veel vlakken voor patiënten zinvol (Burken, 2017), toch is er nog opvallend weinig onderzoek gedaan naar het effect van mindfulness op dissociatie. De auteur van dit artikel (C. Forner) gaat ervan uit dat beide gebieden veel van elkaar kunnen leren en biedt daarom een overzicht.

Mindfulness

Eerst een definitie van mindfulness: mindfulness betreft het ontwikkelen van een helder gewaarzijn van de huidige ervaring vanuit een compassievol en niet-oordelend standpunt. Voor de duidelijkheid, mindfulness is een mentale staat waar meerdere processen samenkomen, terwijl mindfulness-meditatie verwijst naar een oefenvorm om deze mentale staat te ontwikkelen. In dit artikel zal het vooral gaan over mindfulness als staat. Een mentale staat die veel aanwezig is kan een meer duurzame persoonlijkheidstrek worden.
Niet elke vorm van mindfulnesstraining is hetzelfde, er zijn accentverschillen. En zo ook is niet elke dissociatieve toestand hetzelfde. Er is bijvoorbeeld een groot verschil tussen de meer actieve vecht-vlucht defensies en een meer passief tonische verstarring of ‘je voor dood houden’. In deze samenvatting zal vooral naar mindfulness gekeken worden vanuit een hechtings- en relationeel perspectief.

Mindful gewaarzijn vanuit een nieuwsgierig en accepterend perspectief kan in tegenstelling tot een alledaags bewustzijn, een aantal belangrijke hersenregionen beter laten functioneren. Het betreft regionen die te maken hebben met aandacht en emotieregulatie. Als men kijkt naar de hersenregionen die beïnvloed worden, zoals de mPFC, dan ziet men dat een breed palet van functies beïnvloed wordt. De negen basisfuncties van de mPFC zijn:

  • Lichaamsregulatie:
  • Emotionele balans,
  • Respons flexibiliteit,
  • Modulatie van geconditioneerde angst,
  • Communicatieve afstemming,
  • Empathie,
  • Inzicht,
  • Intuïtie,
  • Moraliteit.

De negen functies van mindfulness

Als we kijken naar deze negen basisfuncties die door mindfulness aangesproken worden dan zien we dat het niet alleen over gewaarzijn en acceptatie gaat, maar ook over volwaardig menselijk functioneren in relatie tot zichzelf en anderen. Mindfulness heeft dus veel te bieden en daarom zullen we bij elk van de negen functies stilstaan. Later zullen we zien dat bij een gezonde hechtingsontwikkeling dezelfde processen spelen.

  • Lichaamsregulatie: lichaamsregulatie kan helpen bij angst. Niet alleen door ontspanning, maar ook door meer inzicht in wat er speelt. (a) Opmerken dat we angstig zijn. (b) De ware bron van de angst beter waarnemen. (c) Beter het probleem dat er ligt kunnen onderzoeken. (d) En de angst zo verwerken dat we er iets van leren voor een ‘veiliger’ toekomst.
  • Emotionele balans: mindful gewaar zijn en acceptatie van emoties helpt ons emoties te begrijpen, ze te beleven, en ze objectief uit te drukken. Men ontwikkelt affecttolerantie waardoor men meer objectief naar de eigen emoties kan kijken om te zien wat er speelt en wat nodig is.
  • Respons flexibiliteit: mindfulness zorgt voor een pauze waardoor men de stereotype reactiviteit kan uitstellen en afstand en tijd neemt om interne of externe informatie te verzamelen om daarna meer gepast te reageren. Net zoals een kind moet leren niet meegezogen te worden in de reactiviteit van een ander.
  • Modulatie van geconditioneerde angst: allerlei angsten, ooit verworven en zinvol, kunnen vanuit een mindfulness perspectief op de huidige situatie gemoduleerd worden. Men leert zien dat de oude angstrespons ooit iemands beste keuze was, maar nu niet meer nodig is.
  • Communicatieve afstemming:  mindfulness ontwikkelt enerzijds (a) het vermogen om in te schatten wat andere mensen voelen en (b) het vermogen om informatie te communiceren die voorbij woorden ligt. Het is het vermogen dat ouders bijvoorbeeld gebruiken bij het omgaan met hun baby als die nog niet praten. Het is voelen wat de ander voelt, met tegelijkertijd de ‘markering’ dit is hun emotionele staat en niet de mijne.
  • Empathie: is verwant met bovenstaand vermogen. Het vermogen om met compassie en begrip de gevoelens en het perspectief van anderen waar te nemen. Het speelt ook een belangrijke rol bij ‘je gevoeld voelen’: het gevoel dat andere voelen wat jij voelt en je dus niet alleen staat.
  • Inzicht: mindfulness geeft inzicht over de inhoud en aard van innerlijke woordloos (lichamelijk) gecommuniceerde signalen. Door dit open en objectief waarnemen van wat het lichaam van een bepaalde situatie vindt, kan veel informatie geven die anders via de ‘ratio’ niet beschikbaar was. En op die informatie kan weer gehandeld worden.
  • Intuïtie: mindfulness laat onze instinctieve (overlevings)reacties zien. Men kan ze beter plaatsen en er dus beter op reageren.
  • Moraliteit: al deze functies bij elkaar zullen leiden tot een meer compassievol, empathisch, tolerant en beter gereguleerd individu. Iemand met een breed ‘window of tolerance’, die stevig gegrond is. Door mindfulnessbeoefening kan dit bevorderd worden en overgaan van state naar trait. Het is de harmonische, geïntegreerde en rijpe positie die onze jonge kinderen van ons verwachten.
TIP:  De gunstige effecten van mindfulness meditatie voor emotioneel en fysiek welzijn

Je ziet dat de hersenregionen en de functies die mindfulness aanspreken niet alleen met gewaarzijn te maken hebben, maar ook met gezonde menselijk hechting, groei en ontwikkeling. De voordelen van regelmatige mindfulnessbeoefening zijn in die zin hetzelfde als de voordelen van veilige hechting. Voor fysiotherapeuten die binnen de psychosomatiek werkzaam zijn is dit een belangrijke bevinding.

Mindful brein versus dissociatie

Een goed werkend mindful brein is dus een rijpe ontwikkelingsmijlpaal waar onze hersenen qua aangeboren structuur zich naartoe neigen te ontwikkelen. Het is helaas tegelijkertijd de ontwikkeling van deze vermogens die veel dissociatieve cliënten missen. Tijdens dissociatie werken de hersenen geheel anders dan tijdens normaal bewustzijn, en zeker tijdens mindful bewustzijn. Dissociatie is gericht op het behouden van het leven terwijl mindfulness niet over behouden maar over het bevorderen van ons leven gaat. De mindful staat is ook bedoeld om de hersenen van onze kwetsbare jongeren te helpen ontwikkelen richting deze rijpe staat. Veiligheid is daar erg belangrijk in. Bij sterke dreiging schakelen namelijk de mindful regionen af en gaan de op defensie gerichte regionen aan. Dat is evolutionair verstandig. We gaan niet mindful het naderen van een sabeltandtijger gadeslaan… De mindful staat is belangrijker in veiliger tijden en sterk relationeel gericht, maar niet in situaties waarin een mens in gevaar is of een ander mens iets aandoet.

Dissociatie kan men zien als de grootmeester van overleven, vooral in situaties waarin andere mensen niet voor onze veiligheid kunnen zorgen. Dissociatie is een tegengestelde hersentoestand van mindfulness. Men kan zelfs zeggen dat ‘dissociatie’ fobisch is voor de mindfulness staat. Deze tegenstelling is goed te zien als men een brein vergelijkt dat gedissocieerd is met een brein dat goed getraind is in mindfulness. Een gedissocieerd brein is dus wezenlijk anders dan een mindful brein.
Het gedissocieerde brein heeft moeite met de negen eerder beschreven functies. Dus moeite met emoties voelen en reguleren, empathisch zijn, communicatief afstemmen, naar de eigen lichaamssignalen luisteren, leren van eerdere ervaringen, zich gevoeld voelen, etc.

TIP:  Neutrale- en relatief ongerichte aandacht (mindfulness) is gunstig bij chronische pijn

Te veel van het goede

In veel opzichten is dissociatie het gemis aan mindfulness. Als iemand door trauma’s vaak moest dissociëren wordt het een persoon die fobisch is voor mindfulness. De insula en mediale prefrontale functies doen hun werk dan niet meer naar behoren en dat is ook zo bedoeld: niets voelen. Het lichaam snijdt mindfulness weg en geeft voorrang aan de ontwikkeling van dissociatie als primaire overlevingsstrategie. Na de dreiging kan mindfulness helpen om te herstellen en soms zelfs te groeien door het incident. Voor zwaar getraumatiseerde patiënten is mindfulness echter niet aanwezig en geen optie. Het weer voelen en naar binnen keren kan overweldigend veel traumatisch materiaal losmaken dat ze niet aankunnen, ook omdat ze geen steun kunnen putten vanuit hun hechtingssysteem. Sterker nog, nabijheid en intimiteit kunnen juist bedriegende stimuli zijn.
Gevolg kan zijn dat mindfulness juist dissociatie uitlokt en dit dus geoefend wordt. Door hiervan bewust te zijn kan de fysiotherapeut besluiten een patiënt door te verwijzen naar een psycholoog die meer bekend is met mindfulness en trauma’s. Bij het besluit om toch aan mindful lichaamswerk te doen, zullen hele klein stapjes genomen moeten worden, binnen een context van relationele veiligheid. Hoe groot die stapjes moeten zijn kan alleen ingeschat worden als de fysiotherapeut zelf een goed ontwikkeld mindful brein heeft, zodat de negen functies passend relationeel ingezet kunnen worden. Men handelt dan als ‘wijze’ fysiotherapeut. En, dat mag weleens gezegd worden, daar lopen er toch behoorlijk wat van rond!

Breng als fysiotherapeut meer mindfulness in je werk. Zie de opleidingen: de Mindful Fysiotherapeut.

TIP:  Mindfulness training heeft diverse positieve effecten voor oudere patiënten met chronische lage rugpijn

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 6 februari 2025. Prijs € 1395,-

Bron

Forner, C. (2018). “What Mindfulness can learn about Dissociation and what Dissociation can learn from Mindfulness.” J Trauma Dissociation. 10: 1-15.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 2 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 18 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Volg ons op facebook:

Database met 1500+ artikelen

2024-2025

Motiverende gespreksvoering en oplossingsgericht coachen

3 dagen. Start 16 mei 2025. Prijs € 495,-…

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 31 januari 2025. Prijs € 495,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 7 januari 2025. Prijs € 1695,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 11 januari 2025. Prijs € 995,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 6 februari 2025. Prijs € 1395,-…

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 12 maart 2025. Prijs € 595,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 13 maart 2025. Prijs € 1395,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 22 maart 2025. Prijs € 595,-…

Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut

5 dagen. Data volgen najaar 2025. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb