Fysieke training reduceert vermoeidheid na kanker

Bij de diagnose en de behandeling van kanker is vermoeidheid een van de meest voorkomende klachten. De vermoeidheid heeft invloed op het uitvoeren van dagelijkse activiteiten en vermindert niet met rust of slaap. Het wordt door veel patiënten genoemd als een groter probleem dan pijn of misselijkheid. Kankergerelateerde vermoeidheid is een multidimensioneel concept en kan ervaren worden binnen fysieke en psychosociale domeinen. De prevalentie van kankergerelateerde vermoeidheid hangt af van het type kanker, de behandeling en de manier van vastlegging. Naar schatting heeft 30-60% van de mensen met kanker last van vermoeidheid tijdens de behandeling. De vermoeidheid blijkt tientallen jaren aan te kunnen houden bij een deel van de mensen die kanker overleeft, maar bij de meesten verbeteren de vermoeidheidsklachten na het afronden van de behandeling.

Fysieke activiteit blijkt te helpen om de vermoeidheid te verminderen. Toch zijn er nog vragen over de optimale timing en dosis om de vermoeidheid te voorkomen of te verminderen. In deze studie bespreken de onderzoekers de uitkomsten van de belangrijkste systematische reviews op dit gebied in de afgelopen 5 jaar en de belangrijkste biologische mechanismen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van kankergerelateerde vermoeidheid.

De onderzoekers vonden 18 systematische reviews. Acht van deze reviews bespraken resultaten bij verschillende soorten kanker, 5 alleen borstkanker, 2 colorectale kanker, 1 prostaatkanker, 1 gynaecologische kanker en 1 hematologische kanker. Vijftien reviews bevatten ook een meta-analyse

Resultaten

De meerderheid van de reviews en meta-analyses rapporteerde matig sterke maar significante verbeteringen in de vermoeidheid na een interventie op fysieke activiteit. Dit werd vooral gezien in de onderzoeken bij mensen met kanker op verschillende locaties en mensen met borstkanker. De onderzoeken bij colorectale kanker zagen deze resultaten niet. In het review naar gynaecologische kanker waren er te weinig data over vermoeidheid voor een meta-analyse en gaven de 3 studies gemengde resultaten.

Vorm, dosis en timing

De belangrijkste vormen van fysieke activiteit waren aerobe training, weerstandstraining, neuromusculaire training (yoga, tai chi, qigong etc) of een combinatie. Aerobe activiteit en gecombineerde interventies leken het grootste effect te hebben. Het type aerobe oefening (lopen, fietsen, zwemmen etc) maakte geen verschil. Weerstandstraining alleen lijkt niet effectief. Eén review concludeerde dat bij mensen met borstkanker die behandeling ondergingen concludeerde dat neuromusculaire interventies de grootste vermindering in vermoeidheid bereikte.

Over de dosis van de fysieke activiteit werden verschillende uitkomsten gevonden; twee reviews vonden betere resultaten bij een lagere intensiteit, een ander vond dit voor matige intensiteit, en concludeerde daarnaast dat 50 minuten de optimale tijd voor een sessie was. Eén review vond dat alleen interventies die langer duurden dan 6 maanden effectief was. Wel blijkt een interventie onder supervisie te leiden tot een hogere therapietrouw en betere resultaten.

Ook over de timing van de therapie werden verschillende resultaten gevonden. Verschillende studies zagen de beste resultaten bij een interventie na afloop van de behandeling. Een ander review vond dat activiteit voorafgaand aan de behandeling een profylactisch effect heeft en de bijwerkingen van de behandeling -waaronder vermoeidheid- vermindert.

Biologische mechanismen

Verschillende mechanismen kunnen onderliggend zijn aan hoe fysieke activiteit werkt op vermoeidheid:

Inflammatie: de eerste hypothese is het mechanisme van inflammatie, vooral de dysregulatie van cytokines en specifiek de pro-inflammatoire cytokines. Er wordt aangenomen dat de tumor en/of de behandeling een vergrootte afgifte van proinflammatoire cytokines met zich meebrengt die het centrale zenuwstelsel beïnvloeden, die leiden tot symptomen van vermoeidheid. Ondanks dat er beperkt bewijs is, zijn er indicaties dat fysieke activiteit de inflammatoire respons verminderen.

Circadiane ritmes en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as: het tweede mechanisme is dat een verstoring van de circadiane ritmes en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA as) een rol speelt. Vooral het verstoren van de dagelijkse ritmes van activiteit en rust wordt geassocieerd met meer vermoeidheid bij met name borstkankerpatiënten. De verstoring van de arousal en de slaappatronen worden mogelijk veroorzaakt door een dysregulatie van de HPA-as, die de afgifte van cortisol reguleert. In een RCT is gevonden dat fysieke activiteit die balans mogelijk normaliseert.

Serotonine dysregulatie: het derde mechanisme is dat van serotonine dysregulatie. Mogelijk leidt de vergrote inflammatoire respons tot hogere levels serotonine en een verhoogde gevoeligheid van de receptoren daarvan in de hersenen, wat tot een gevoel van vermoeidheid leidt. Bij mensen met CVS is dit mechanisme ook een van de hypotheses. Er zijn uit kleine onderzoeken aanwijzingen dat fysieke activiteit hier op inspeelt.

ATP en spiermetabolisme: tot slot is er het mechanisme van veranderingen in ATP en spiermetabolisme. Kanker en/of de behandeling kan de oxidatieve capaciteit van de spieren verminderen en dan met name de mogelijkheid om ATP te regenereren en kan via deze route spiervermoeidheid veroorzaken.

Conclusies

Het effect van fysieke activiteit op vermoeidheid bij mensen met kanker blijkt significant, maar gematigd qua sterkte. Belangrijk is wel dat geen van de studies een toename in vermoeidheid rapporteerde door de activiteiten. Fysieke activiteit is veilig en wordt goed getolereerd. Lichte en matig intensieve activiteit lijkt het beste effect te hebben. Ook interventies als mindfulness en ontspanningsoefeningen in combinatie met fysieke activiteit, zijn effectief in het verminderen van vermoeidheid.

De meeste studies beschreven vermoeidheid als een enkel concept. Slechts 1 review zag vermoeidheid als een multidimensionaal probleem en maakte onderscheid in problemen met slaapkwaliteit, angst, leefstijlfactoren en anhedonie (symptoom van depressie). Deze studie benadrukt het belang van een meer genuanceerde aanpak om de determinanten van vermoeidheid vast te kunnen stellen. Ook lijkt het weinig nut te hebben om een enkele ‘ideale’ fysieke activiteit vast te willen stellen. Wat het beste resultaat geeft, hangt onder meer af van de locatie van de kanker, de behandelingen, waar in het proces van de ziekte iemand zich bevindt, persoonlijke karakteristieken.

Naar de onderliggende mechanismes en de verschillende dimensies van vermoeidheid is meer onderzoek nodig om dat goed in kaart te brengen.