Slaaptekort benadeelt revalidatie, fysiotherapeut kan hier helpen.

De auteurs van dit artikel schrijven dat slaap erg belangrijk is voor het normale herstel van metabolische en neurologische activiteit. Elke aandoening of gedrag die de slaap verstoort kan impact hebben op de gezondheid.
In de slaap worden twee fasen onderscheiden: de non-REM slaap en de REM slaap. De non-REM slaap bestaat uit vier fasen waarbij de vierde fase de diepste slaap is. Tijdens de non-REM slaap neemt de spiertonus progressief af. De REM slaap gaat gepaard met de kenmerkende snelle oog bewegingen en een verlaagde spiertonus. Slapen is een cyclisch proces van ongeveer 90 minuten, waarbij men 80% van de tijd in non-REM slaapt en de overige 20% in REM slaap. De normale slaapduur wordt op 7,5 uur per dag geschat. Sommige auteurs menen dat slaap disfunctie aanwezig is als men minder dan 6 uur per dag slaapt.

Effecten van slaap disfunctie

Slaap tekort heeft nadelige effecten op de gedragsmatige en psychologisch prestaties, zoals de concentratie. Het verlaagt de stemming en gaat gepaard met irritatie, gebrek aan vitaliteit, angst en verwardheid. De fysiologische effecten zijn toegenomen cortisol niveau, verminderde glucose tolerantie, en toegenomen sympathische activiteit.

Pijn

De relatie tussen slaaptekort en pijn toename is bidirectioneel: pijn geeft slaaptekort en slaaptekort geeft pijn. Vooral als de REM slaap beperkt wordt ontstaan er veranderingen in de nocisensorische verwerking. Waarschijnlijk door afwijkende verwerking van tactiel-cutane sensorische input op het niveau van het mesencephalon en de trigeminus kernen.
Vijftig tot tachtig procent van de patiënten met chronische pijn hebben ook een slaap disfunctie. De meest onderzochte aandoeningen in dit kader zijn fibromyalgie, lage rugpijn en whiplash. Ook veranderingen in serotonine niveaus hebben een relatie met de veranderde pijnverwerking en slaap disfunctie, maar de details zijn nog onbekend.
Bij 55% van de hoofdpijn patiënten komen slaap disfuncties voor in de vorm van apneu en restless legs syndrome.

Hemodynamische veranderingen

Bij slaaptekort ziet men vaker een verhoogde hartfrequentie, verhoogde bloeddruk, en verhoogde sympathische activiteit die de stressrespons nadelig beïnvloedt. Mogelijk ontstaan deze effecten door een verhoogde activiteit in het renineangiotensine system waardoor een endotheliale vasoconstrictie ontstaan. Minder dan 7-8 uur per nachts slapen is geassocieerd met een verhoogd risico op overlijden door hartproblematiek.

Vermoeidheid

Slaaptekort, depressie en vermoeidheid hangen allen nauw met elkaar samen. De fysieke vermoeidheid die door slaaptekort ontstaat is meer van psychologische aard dan van musculoskeletale aard.

Musculoskeletaal

Slaaptekort verlaagt vooral de tolerantie voor hoge intensieve fysieke activiteiten. Echter ook ten aanzien van mildere inspanningen worden soms nadelen gezien. Rodgers, e.a., (1995) tonen bijvoorbeeld aan dat 48 uur slaaptekort een aanzienlijke reductie geeft in de prestaties bij fysieke inspanningen die 30%-45% van de VO2max bedragen, terwijl de anaerobe power niet aangetast wordt.

Cognitieve en psychologische veranderingen

Slaap disfunctie gaat gepaard met problemen ten aanzien van het geheugen, verbaal leren, verdeelde aandacht, beslissingen nemen, en emotionele reacties op plaatjes. Slaap disfuncties zijn een belangrijke risicofactor voor psychologische disfuncties en mentale aandoeningen zoals angst, depressie, vijandigheid, vermoeidheid, en verwardheid.

Slaap apneu

Slaap apneu is het herhaalt optreden van de afsluiting van de bovenste luchtwegen waardoor de ademhaling geheel of gedeeltelijk onderbroken wordt. Ze komt voor bij 6% van de mannen en bij 2% van de vrouwen. Ze kan soms tot wel een paar honderd keer per nacht optreden en dat dagelijks jaren achterelkaar. Dit kan nadelige effecten hebben voor het centrale zenuwstelsel, doorbloeding van het hart en de hersenen, de grote en kleine bloedsomloop.

Slaap disfuncties en revalidatie context

Ondanks veel onderzoek naar het voorkomen en de gevolgen van slaap disfuncties is er in verhouding erg weinig onderzoek gedaan naar de niet-farmacologische behandeling van slaap disfuncties. Fysieke training kan slaap gewoonten bij obese patiënten met milde tot matige slaap apneu verbeteren. En ook Tai Chi versterkt de slaap stabiliteit bij patiënten met chronisch hartfalen. Terwijl wandelen en lichte yoga oefeningen geen effect lijken te hebben op de slaap kwaliteit. Het lijkt er op dat de fysieke activiteiten enige zwaarte moeten hebben wil ze effectief zijn. Bij slaap apneu blijken orofaryngeale oefeningen de symptomen duidelijk te kunnen verminderen (Guimarares, e.a., 2009).
Gezien de impact van de slaap disfuncties op veel aspecten van het fysieke en psychologische functioneren zien de auteurs het evalueren van de slaap gewoonte als een fundamentele klinische competentie van fysiotherapeuten.

Opmerking samenvatter

Binnen de master opleiding psychosomatische fysiotherapie heeft Bart van Buchem in zijn afstudeerproject een pilot gedraaid waarbij 17 patiënten met slaapproblemen behandeld werden met relatief eenvoudige interventies zoals het bijhouden van een slaapdagboek. Er treedt een statistisch significante verbetering op op de ISI (Insomnia Serverity Index) van gemiddeld 17 punten naar 10 punten. Dat betekent een afname van de slaapproblemen van klinisch matig naar de ondergrens van de klinische range. Ook het doorslapen en de totale slaaptijd neemt significant toe, terwijl de inslaaptijd significant afneemt.
Weliswaar is dit een niet gecontroleerd effectonderzoek en blijft het dus onzeker of het resultaat door de fysiotherapie komt, maar hoe dan ook is het resultaat voor de patiënt zinvol. Het hier besproken artikel van Valenza e.a. (2011) benadrukt dat de fysiotherapeut naar slaapproblematiek moet vragen om deze bijvoorbeeld met fysieke training te behandelen. De pilot van van Buchem spoort aan deze behandelstrategie aan te vullen met een slaapdagboek, slaaphygiënische adviezen, cognitief gedragsmatige aanpak en ontspanningsoefeningen, en toont dat fysiotherapeuten een verschil kunnen uitmaken voor patiënten met slaapproblemen.