Stressmanagement en hartfrequentie variabiliteit biofeedback

Een goed functionerend lichaam kenmerkt zich niet door doodstille stabiliteit, maar door een complex patroon van oscillaties. Deze oscillaties zijn geen ruis, maar het gevolg van zelfregulatie mechanismen in het lichaam. Juist als het lichaam goed functioneert zijn de subtiele oscillaties in regelsystemen relatief duidelijk aanwezig. Zo is verminderde hartfrequentie variabiliteit een teken van verminderde cardiovasculaire regulatie. Deze verminderde hartfrequentie variabiliteit ontstaat niet alleen door diverse cardiovasculaire aandoeningen, maar ook door fysieke en emotionele stressoren, depressie en angststoornissen, astma, ouderdom, en diabetes. Al met al kan men de hartfrequentie variabiliteit zien als een algemene maat voor adaptief fysiologisch functioneren.
De meeste biofeedback methoden richten zich op het beïnvloeden van de tonische activiteit van het systeem: EMG vinger temperatuur, bloeddruk etc. Biofeedback van hartfrequentie variabiliteit richt zich meer op het fasische functioneren van de regelsystemen.
De hartfrequentie neemt toe bij inademen en neemt af bij uitademen. Dit noemt men de Respiratoire Sinus Aritmie (RSA). Deze oscillatie in de hartfrequentie ligt bij gezonde mensen doorgaans tussen de 9-24 ademhalingen per minuut. Deze hartfrequentie oscillatie noemt men hoog frequente (HF) hartfrequentie oscillaties en het reflecteert het duidelijks de RSA. Volgens sommige onderzoekers is het ook een afspiegeling van de vagustonus. Acetylcholine komt namelijk bij het uitademen uit de n. Vagus vrij en veroorzaakt mede de RSA. Bij traag ademhalen is de afbraak van acetylcholine meer compleet en daardoor vermindert het effect op RSA. Bij lage frequenties is daarom de invloed van de sympathicus mogelijk wat sterker op de RSA. Een eenvoudige uitspraak als ´RSA staat voor vagus activiteit´ is dus niet gerechtvaardigd.

Hz Oscillaties per minuut Bron van oscillate
Very-low-frequency (VLF) range

 

0,005-0,05 0,3-3 Vooral door de sympathicus beïnvloed.
Low-frequency (LF) range 0,05-0,15 3-9 Sterk geassocieerd met het functioneren van de baroreflex, en zowel door sympathicus als parasympaticus beïnvloedt
High-frequency (HF) range 0,15-0,4 9-24 Ademfrequentie, n. vagus tonus, sympathische activiteit

 

Ademfrequentie, n. vagus tonus, sympathische activiteit

Respiratoire efficiëntie: De RSA bevordert de respiratoire efficiëntie omdat ze zorgt dat er bij het inademen meer bloed in de long beschikbaar is. Deze efficiëntie is maximaal als men precies ademhaalt in fase met de RSA: dat is 6 per minuut. Opvallend is dat religieuze praktijken zoals Zen, Yoga en het opzeggen van rozenkransgebed ook een ademfrequentie van rond de 6 per minuut genereert en bovendien de hartfrequentie variabiliteit doet toenemen.
Baroreflex functioneren: de baroreceptoren in de aortaboog en de sinus caroticus zijn erg gevoelig voor bloeddruk schommelingen. Als de bloeddruk toeneemt zorgt de baroreflex voor een afname in hartfrequentie en vasculairetonus. Een goed functionerende sensitiviteit van de baroreflex reguleert mede de bloeddruk, maar staat in het algemeen ook voor adaptief functioneren van het cardiovasculaire systeem in het algemeen. De hartfrequentie variabiliteit in de low-frequency range reflecteert de sensitiviteit van de baroreflex.

Mechanismen

De belangrijkste resonantie frequentie van het cardiovasculaire systeem ligt rond de 0,1 hz, dat wil zeggen 6 per minuut. Vooral op deze frequentie is de oscillatie van de hartfrequentie en de oscillatie in bloeddruk exact 180 graden (dus tegengesteld gericht) en de ademhaling juist 0 graden (dus gelijk gericht). Dat komt vrij precies. De sterkste amplitude door biofeedback krijgt men op deze frequentie. Dus inademen geeft hartfrequentie toename en bovendien bloeddruk daling die via de baroreflex weer een hartfrequentie versnelling geeft. Bij uitademen gebeurt het omgekeerde. Dagelijks oefenen van de hartfrequentie biofeedback bevordert de oscillatie in het system en vormt daardoor een bron van training voor adaptief functioneren van het systeem.
De metafoor van resonantie kan verder uitgebouwd. Als men een systeem in het ritme van zijn resonantie stimuleert dan is het effect sterk maar ook langdurig: het klinkt als het ware nog een tijdje na.
Er bestaan echter lichte individuele verschillen in resonantiefrequentie. Bij gezonde mensen ligt die tussen de 4,5 en de 7 oscillaties per minuut. Bij vrouwen is de frequentie gemiddeld wat hoger,bij lange mensen wat lager.
Dagelijkse hartfrequentie variabiliteit biofeedback heeft zowel een direct effect als een duurzaam effect op de baroreflex sensitiviteit, bij zowel gezonde mensen als patiënten met hartklachten.
Hartfrequentie variabiliteit biofeedback had bij astma patiënten tot gevolg dat ze inhalatie steroïden konden verlagen terwijl de klinische toestand gelijk bleef of zelfs verbeterde. Deze gunstige resultaten correleerden vreemd genoeg niet met veranderingen in hartfrequentie variabiliteit of baroreflex sensitiviteit. Via welke route deze gunstige invloed dan verloopt is nog onbekend. Mogelijk via het bevorderen van de respiratoire efficiëntie?
Het voordeel van hartfrequentie biofeedback is dat men dan kan ademen op exact de resonantiefrequentie van de baroreflex. Bij een advies om rond de 6 per minuut te ademen ligt men weliswaar dichtbij de resonantiefrequentie, maar niet exact erop. Diverse studies laten zie dat ademen rond de zes per minuut, ook zonder hartfrequentie biofeedback, gunstige effecten heeft. Er moet nog onderzocht worden wat de meerwaarde van hartfrequentie biofeedback exact is.

Klinisch onderzoek

Positieve effecten worden beschreven voor astma en hypertensie. Het bewijs daarvoor in RCTs kan effectief en specifiek genoemd worden. Mogelijk gunstige effecten worden beschreven bij depressie, hartziekte, emfyseem en niet-verklaarde abdominale pijn. Mogelijk positief effect ook bij fibromyalgie op pijn, slaap en depressie.

Bijwerking

Vooral aan het begin van de training kunnen sommige patiënten te diep ademhalen en daardoor wat hyperventileren. Bij sommige patiënten kunnen de extrasystolische hartslagen toenemen tijdens de biofeedback. Lange termijn nadelen bij hartpatiënten zijn niet bekend. Russisch onderzoek laat zien dat aritmieën op den duur juist afnemen. Toch lijkt een verstandig advies behoudend te zijn bij mensen met onregelmatigheden in de hartritme.

Methodiek

De apparatuur is doorgaans niet duur (rond de 200 dollar). Vier sessies zijn doorgaans voldoende om maximale controle te krijgen op hartfrequentie variabiliteit op individu specifieke resonantie frequentie.
Na uitleg wordt de patiënt gevraagd met zes ademhalingen per minuut te ademen. Het inademen korter dan het uitademen. Lerher gebruikt daarvoor een pacer. Men moet ontspannen en comfortabel ademen. Daarna wordt gezocht naar de resonantie frequentie door de patiënt telkens drie minuten te laten ademen op een frequentie van 6 ½, 6, 5 ½, 5, 4 ½ per minuut. De resonantie frequentie wordt doorgaans gekenmerkt door (1) de hoogste low-frequency piek, (2) de grootste low-frequency power, (3) de ademhaling in fase met de hartfrequentie variabiliteit. In een volgende sessie kan een accent gelegd worden op abdominaal ademhalen. Dit via pursed lips breathing in lig, stand of zit. De derde sessie kan de patiënt geleerd worden met het apparaat te ademen. Sessie vier ook. Uiteindelijk oefent men ongeveer 20 minuten per keer thuis.

TIP:  Verlaagde CO2 niveaus mogelijk de oorzaak van 'angst voor lichamelijke sensaties' bij paniekstoornis en niet andersom

Lehrer, P. M. (2007). Biofeedback training to increase heart rate variability. Principles and practice of stress management. P. M. Lehrer, Woolfolk, R.L., Sime, W.E. New York, The Guilford Press: 227-248.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 3 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 17 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Database met 1500+ artikelen

Voorjaar 2023

Motiverende gespreksvoering en oplossingsgericht coachen

3 dagen. Start 16 mei 2025. Prijs € 495,-…

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 31 januari 2025. Prijs € 495,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 7 januari 2025. Prijs € 1695,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 11 januari 2025. Prijs € 995,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 6 februari 2025. Prijs € 1395,-…

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 12 maart 2025. Prijs € 595,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 13 maart 2025. Prijs € 1395,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 22 maart 2025. Prijs € 595,-…

Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut

5 dagen. Data volgen najaar 2025. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb