Nog steeds geen bewijs voor het bestaan van symptoomsubstitutie

In de jaren 50-60 was symptoomsubstitutie nog een belangrijk thema binnen psychodynamische- en gedragsmatige benaderingen. Neurotische symptomen, bijvoorbeeld in de vorm van lichamelijke klachten, zouden volgens deze theorie ontstaan uit een conflict tussen (a) onbewuste verboden impulsen die onder drukt moeten worden en (b) het ego. Als je alleen de symptomen behandeld en niet het dieper liggende conflict ben je volgens deze theorie op het verkeerde niveau bezig. Het conflict en de bijkomende symptoomformatie blijven dan bestaan, en dus verschijnt een symptoom op een andere plek. Er heeft dan symptoomsubstitutie of symptoomverschuiving plaatsgevonden. Het onderzoek naar symptoomsubstitutie kampt echter met een aantal methodologisch uiterst lastige problemen. Bijvoorbeeld: hoe weet je zeker dat een nieuw symptoom dat ontstaat na succesvolle behandeling van een eerder symptoom een vorm van symptoomsubstitutie is? Sommige auteurs vinden op grond van deze en andere overwegingen symptoomsubstitutie een niet te onderzoeken concept.

Empirisch bewijs

Ondanks deze methodologische problemen gaat de auteur opzoek in de literatuur naar bewijzen voor symptoomsubstitutie. Er is in bijna een eeuw verbazingwekkend weinig onderzoek naar symptoomsubstitutie gedaan, terwijl dit concept toch sterk het (psychodynamische) handelen stuurt. Een vroege review uit 1973 van Neurenberg toont al weinig tot geen bewijs aan voor symptoomsubstitutie. De auteurs van het huidige artikel starten hun literatuuronderzoek vanaf 1973 en vinden 20 relevante artikelen. De resultaten pleiten tegen het bestaan van symptoomsubsitutie. Zo vindt men bij conversiestoornissen die met succes behandeld zijn feitelijk geen symptoomsubstitutie ontstaan, hoogstens terugval naar hetzelfde symptoom. Ook bij de behandeling van bedplassen wordt geen symptoomsubstitutie gevonden. Dergelijke negatieve bevindingen ziet men ook bij andere aandoeningen of klachten. Samenvattend vindt de auteur geen bewijs voor symptoomsubstitutie in deze 20 artikelen.

Opmerking samenvatter

Fysiotherapeuten met kennis van psychosomatiek doen er goed aan recent bewijs mee te wegen in hun theoretische overwegingen ten aanzien van de symptoomdynamiek bij een patiënt. Met enige regelmaat kan men opmerkingen horen als: ‘…dan behandel je alleen maar het symptoom, je zult zien dat er dan een ander symptoom voor in de plaats terugkomt…’. Volgens de wetenschappelijke literatuur daar gelukkig weinig bewijs voor.