Interoceptie en pijn: kansen voor de fysiotherapeut

Misschien denk je als fysiotherapeut dat chronische pijn en interoceptie niets met elkaar te maken hebben. Niets is minder waar. De kwaliteit van de interoceptieve representaties spelen een belangrijke rol bij de body-mind integratie: het als mens coherent en geïntegreerd ‘heel’ zijn. En daarmee ook bij de verstoring van deze integratie zoals men dat aantreft bij chronische pijn. Interoceptie betrekken in de behandeling van chronische pijn biedt zicht op nieuwe ingangen die op dit moment binnen de fysiotherapie nog te weinig benut worden.

Exteroceptie, bijvoorbeeld visueel of auditief, helpt ons te navigeren in de externe wereld. Interoceptie daarentegen richt zich op het verwerken van interne lichaamssignalen en biedt een actuele kaart van het interne landschap van het lichaam. Dit gebeurt zowel op bewust als onbewust niveau. De auteurs van het overzichtsartikel dat we hier bespreken, maken duidelijk dat interoceptie op diverse niveaus binnen de pijnverwerking een rol speelt. Vanaf het begin van de afferente nociceptieve input tot en met de cognitieve en motivationele verwerking van pijn.

Interoceptie heeft verstrekkende impact

Dat interoceptie een brede impact heeft op bijvoorbeeld perceptuele en gedragsprocessen bij een organisme, is goed te zien bij honger. Honger als introceptief signaal, is niet alleen een bepaalde sensatie. Het stuurt ook het zoekgedrag naar voedsel aan en biased de visuele waarneming richting cues die op voedsel wijzen. Enkele andere voorbeelden:

• Interoceptieve oscillaties, bijvoorbeeld tussen de systole en diastole van het hart, laten op deze korte tijdschaal ook oscillaties zien in de intensiteit of kwaliteit van angst, geheugen, tijdsperceptie, en motorische excitatie.
• Bij mensen met chronische emotionele instabiliteit ziet men een verminderde amplitude van interoceptieve signalen, zoals heatbeat-evoked potential (HEP).
• Buiten en binnen: als de exteroceptieve input afneemt neemt het interoceptieve gewaar zijn toe. En omgekeerd als men de aandacht op de interoceptie richt, vermindert het gewaar zijn van de exteroceptie.

Kortom, er zijn vele interactie niveaus tussen de interoceptie en perceptie, cognitie, motivatie en gedrag.

Hoe werkt dit bij pijn?

Kort gesteld verbreekt pijn de harmonische integratie tussen body-mind in het lopende proces. Dat moet ook omdat er een acute dreiging van de lichaamsintergatie is die voorrang moet krijgen op andere processen die gaande zijn. Pijn breekt in in de lopende processen van lichaam en geest. Pijn verstoort dus tijdelijk de lopende integratie tussen body en mind bij acute pijn en heeft dan een nuttige functie. Bij chronische pijn is deze integratie duurzaam verstoord en is dit disfunctioneel.

De aard van de afferente signalen

Introceptieve signalen bieden een context waarin andere stimuli worden verwerkt. Zo is een toegenomen parasympathische tonus geassocieerd met een hogere capaciteit in pijndemping, en daarmee minder postoperatieve pijn. Zo ook is er een relatie tussen een ‘gezonde’ hearth rate variability (HVR) en minder pijn. Deze effecten vinden op onbewust niveau plaats.
Fysiotherapeuten kunnen via ademtraining, ontspanningsoefeningen of HVR- biofeedback invloed uitoefenen op deze ‘autonome / interoceptieve context’ en zo de pijn beïnvloeden.

Neuronale representatie van interoceptieve signalen

Heatbeat-evoked potentials (HEP) in het brein zijn een marker voor de mate van body-brain integratie. Mensen met een grote HEP amplitude rapporteren minder hoge pijnscores op nociceptieve stimuli. Bij patiënten met chronische pijn treft men een verlaagde HEP amplitude, en lijkt dus de body-brain integratie verstoord te zijn. Fysiotherapeuten kunnen deze integratie herstellen door lichaamsbewustzijnsoefeningen via bijvoorbeeld mindfulnesstraining gericht op lichaam en adem, of sensomotorische integratietraining.

Interoceptieve nauwkeurigheid

Mensen die hun hartslag in rust met grotere precisie kunnen waarnemen, hebben we een lagere pijndrempel. Ze zijn sensitiever voor pijn. Dat kan onder normale omstandigheden gunstig zijn, omdat pijn een nuttige signaalwaarde heeft. Mensen met chronische pijn daarentegen kunnen juist minder precies hun hartslag in rust waarnemen. Dit wijst op een demping van de interoceptieve signalen door de chronische pijn. Mogelijk wordt dit veroorzaakt door de langdurige inbreuk die pijn heeft op de integratie tussen body en mind. Dat heeft gevolgen. Bij fibromyalgie is een verlaagde interoceptieve accuraatheid geassocieerd met sterkere pijngerelateerde emoties en reacties.

Interoceptieve accuraatheid training, is een ingang voor behandeling door de fysiotherapeut. Training van de somatosensorische accuraatheid (aanraking van de huid detecteren) heeft een bewezen pijn verminderend effect. Op dezelfde wijze, speculeren de auteurs, kan interoceptieve training een pijn regulerend effect hebben. Bijvoorbeeld door training van de precisie van de waarneming van de ademhaling. Een geheel andere ingang is de patiënt te trainen in de felt sense. De felt sense is een vorm van affectief-cognitief-interoceptieve waarneming. Kort gezegd is het de lijfelijk gevoelde reactie en betekenis die we ervaren op bepaalde stimuli. Populair gesteld betreft het de vraag ‘hoe voel ik mij daar bij…’. Dat is niet een puur rationeel proces, maar een geïntegreerd (sub)bewust body-mind proces waarbij de insula een centrale rol speelt. Door tijdens gesprekken over bijvoorbeeld stressvolle omstandigheden of ambivalente keuzesituaties aan de patiënt te vragen wat hij/zij daarbij voelt in het lichaam (interoceptie/felt sense), kan de fysiotherapeut de patiënt trainen in het beter waarnemen van allerlei betekenisvolle lichamelijke signalen die mede interoceptief gerelateerd zijn. Binnen de cursus werken met beleving en emotie binnen fysiotherapie trainen we hier expliciet op.

Er worden in dit artikel ook nog andere ingangen genoemd rond de interactie tussen interoceptie en pijn, zoals verhoogd bewustzijn voor interoceptieve signalen of bijvoorbeeld het catastrofaal duiden van interoceptieve signalen. Twee processen waar de fysiotherapeut via bijvoorbeeld afleiding of herinterpretatie ook invloed op kan uitoefenen.

Opmerking samenvatter

Kortom, dit artikel laat zien dat interoceptie, al dan niet bewust, een belangrijke rol speelt op verschillende niveaus binnen het pijnverwerkingsproces. De fysiotherapeut zou zijn scope kunnen verbreden door een somatosensorisch en somatomotorisch perspectief, aan te vullen met een interoceptief perspectief. Veel verschillende body-mind interventies kunnen zo een legitieme plaats krijgen binnen het fysiotherapeutisch behandelen. Een ontwikkeling die past bij het geïntegreerde perspectief van het biopsychosociale model.

Bron: Garfinkel, S. N., & Eccleston, C. (2025). Interoception and pain: body–mind integration, rupture, and repair. Pain, 166(7), 1470–1474. https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000003515

Foto bij artikel door Floriana / iStock