De bodyscan als basis interventie binnen de fysiotherapie

8-17-De-bodyscan-als-basis-interventie-binnen-de-fysiotherapie_204819505

Hoewel de bodyscan binnen Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) een fundamentele oefening is is er toch relatief weinig over geschreven. Misschien komt dat omdat mindfulness trainers neigen om de zit-meditatie meer aandacht te geven. We volgen hier het artikel van (Dreeben, 2013).

Bodyscan

Kabat-Zinn beschrijft de bodyscan als een actief, open en geïnteresseerd aandacht schenken aan het lichaam. Het kan beoefend worden op verschillende snelheden en mate van nauwkeurigheid. De satipatthana sutta en de anapanasati sutta worden gezien als de belangrijkste bronbeschrijvingen van mindfulness uit het vroege boeddhisme. De satipatthana sutta beschrijft dat de aandacht gecultiveerd moet worden richting vier velden. Het lichaam het eerste veld dat aandacht krijgt. Door deze training stabiliseert men de aandacht en verliest men zich minder in gedachten.
Het gaat bij de training niet om de prestatie (slagen of mislukken), maar om aandacht. Want ook afdwalen, ongemak, slaperigheid zijn fenomenen die gelijkmoedig en zonder oordeel tijdens de meditatie waargenomen kunnen worden.
Juist door de aandacht stabiel te richten op het lichaam of de adem wordt de veranderlijkheid van de sensaties en ook het constante oordelen over de ervaring beter zichtbaar. Verder observerend gaat men gaandeweg beter zien dat gehecht zijn aan of afkeer voor bepaalde sensaties, door het brein aan de waarneming toegevoegd worden.
Zonder oordeel of reactiviteit de veranderlijkheid en ook vergankelijkheid van ervaringen zien, zorgt dat men zich minder krampachtig met het lichaam identificeert. En ook desidentificatie van de ‘verhalen’ die het brein over het actuele moment maakt, zorgt dat men flexibiliteit en een breed perspectief kan houden op zowel de actuele innerlijke ervaring als op de wereld om zich heen.
De bodyscan vormt de pedagogische basis voor alle latere mindfulness oefeningen die geïntroduceerd worden in MBSR en MBCT. De leerling leert zien dat het brein (a) automatisch oordelen en verhalen produceert, (b) dat gedachten komen en gaan en (c) dat de aandacht erg flexibel te richten en te verbreden of te versmallen is. Door vriendelijk, geduldig en zonder oordeel de aandacht te richten, leert de leerling het gewaarzijn open te exploreren. In de nabespreking (inquery) komen deze thema’s standaard aanbod.

Lichamelijke aandacht in de klinische praktijk

De auteurs geven een aantal verschillen en overeenkomsten aan van de bodyscan ten opzichte van westers georiënteerde lichaamsbenaderingen.

  • Progressieve relaxatie (PR) van Edmund Jacobson: ook bij progressieve relaxatie let men op de lichaamssensaties in verschillende gebieden en probeert men dit objectief te doen. Het verschil is dat in PR de cliënt aangemoedigd wordt om aanspannen van spieren te stoppen, fijngevoelig waarnemen traint, en doelgericht angstreductie nastreeft. PR is dus wat meer doenerig en meer doelnastrevend.
  • Autogene training van Johannes Schultz: verschilt van de bodyscan omdat ze gebruik maakt van verbeelding om de lichaamssensaties te veranderen.
  • Hypnose: ook deze benadering richt zich vaak op het waarnemen van lichaamssensaties. Maar ook deze benadering is doelgericht want ze wil een hypnotische staat induceren. En vaak wordt ook gebruikgemaakt van verbeelding die niet het lichaam betreft. Het taalgebruik van hypnose stemt voor een deel wel overheen met de taal die John Kabat-Zinn gebruikt. Men spreekt relatief langzaam en in de tegenwoordige tijd.
  • Focussing van Eugene Gendlin: focussing legt meer nadruk op het waarnemen van emoties in het lichaam en het labelen van die sensaties. In die zin is de bodyscan bij mindfulness training meer lichamelijk gericht.
  • Gestalttherapie van Frits Perls: hier is aandacht voor lichaamssensaties een centraal onderdeel van de therapie, bijvoorbeeld van houding, ademen, stem, en gezichtsuitdrukking.
  • Sensory Awareness van Charlotte Selver: deze benadering neemt het lichaam heel specifiek als aandachtspunt, maar voegt ook tast een andere sensorische percepties toe zoals het voelen van de zwaartekracht.
    Samenvattend is het belangrijkste verschil met de bovenstaande methoden dat de bodyscan een niet-strevende vorm van waarnemen aanmoedigt en geworteld is in de boeddhistische psychologie.

De MBSR bodyscan als yoga

De bodyscan komt qua houding overeen met de Savasana uit de Yoga. Beide methoden willen min of meer van een afstand de sensaties observeren. De Savasana houding of ‘lijkhouding’ streeft echter een transcendent doel na. Terwijl de bodyscan meer het nu levend zijn benadrukt. John Kabat-Zinn zegt ‘zolang je ademt is er meer goed met je dan dat er verkeerd is.’ Binnen beide benaderingen helpt de bodyscan het bewustzijn te cultiveren van een enorm rijk panorama van somatische sensaties. Terwijl normaal gesproken lichamelijke sensaties alleen aandacht krijgen als er iets ongewoons aan de hand is. Vooral als het negatief is.
Yoga wordt in de derde sessie binnen MBSR geïntroduceerd, maar ze is eigenlijk al vanaf de bodyscan aanwezig. Interessant is dat het gaan liggen voor de bodyscan of daaruit opstaan feitelijk al een complexe sequentie van bewegingen is. Bij de yoga binnen MBSR telt vooral de kwaliteit van de aandacht en niet zozeer van de beweging. Binnen MBSR bieden de eenvoudige yoga-oefeningen een mogelijkheid om het automatische oordelen over lichaamsbewegingen, beperkingen en sensaties zonder oordeel te observeren. De bodyscan is dus ook te beschouwen als een voorloper op het bewegen.

Klinisch onderzoek

Fysiologische effecten

De bodyscan 4 weken 20 minuten per dag (Kabat-Zinn audiotape) heeft een sterker effect op de Respiratoty Sinus Arrhythmia (RSA), een maat voor parasympatische activiteit, dan de PR (Bernstein & Borkovec audiotape) of een controle groep (Ditto, Eclache, & Goldman, 2006).
Fibromyalgie patiënten hebben na 8 weken MBSR ten opzichte van het begin een lagere skin conductance level (SCL) (Lush et al., 2009). De SCL is een maat voor sympathische activiteit.

Bodyscan als klinische interventie

MBSR en varianten zijn veelvuldig onderzocht, maar de bodyscan als solo interventie veel minder.

Oefentijd en effect

Er zijn diverse onderzoeken die laten zien dat de bodyscan door de deelnemers het meest beoefend wordt. De zit-meditatie veel minder.
De auteurs halen twee studies aan die laten zien dat hoe langer men de bodyscan per week beoefend des te sterker de gunstige effecten zijn. Het onderzoek van Carmody is hier een mooi voorbeeld van. Oefendata van 174 volwassen in een klinisch MBSR programma laat zien dat des te meer men de formele MBSR oefeningen thuis oefende des te hoger scoorde men uiteindelijke op een mindfulness vragenlijst en des te groter zijn de effecten op psychologisch welzijn (Carmody, 2008).
Er bestaan ook diverse onderzoeken die via interviews een inventarisatie hebben gemaakt van de persoonlijke belevingen van de deelnemers. De geïnterviewden meldden gunstige effecten ten aanzien van stresstolerantie, stressreductie, omgaan met chronische pijn, gegeneraliseerde angststoornissen, depressie en maag-darmklachten.
Soms kan de bodyscan oude emotionele pijn losmaken, zoals bijvoorbeeld na seksueel misbruik. Aanhoudend oefenen kan de lading gaandeweg verminderen. Bovendien kan de bodyscan ook een prettige ervaring zijn na misbruik. Kortom: de bodyscan is in dat opzicht een neutrale stimulus.

Neuroimaging

Neuroimaging studies laten zien dat langdurig mindfulness training tot grote grijzestof concentratie leidt in de volgende regionen: linker inferior temporaal kwab , de rechts anterior insula, en de rechter hippocampus. De rechter anterieur insula is betrokken bij bewustzijn van lichamelijke gevoelens.

Klinische applicaties

De auteurs geven de volgende suggesties voor het toepassen van de bodyscan in een klinische situatie:

  • Leren meer sensaties te voelen, ook emotie gerelateerd, en dit leren verwoorden.
  • De bidirectionele invloed leren zien tussen somatische correlaten en cognities.
  • Herrichten van de aandacht oefenen naar het hier-en-nu, en weg uit het stressvolle gepieker.
  • Affectieve toestanden leren opmerken en waarderen, en deze objectief kunnen beschrijven of vertellen.
  • Bewustwording dat er naast stoornissen en beperkingen van het lichaam ook nog veel is dat goed is.
  • Vermijding is een centraal thema binnen therapie. Mindfulness nodigt uit tot exposure. Leaning to ward.

Opmerking samenvatter

De bodyscan is een prachtige (mindfulness) oefeningen die uitstekend toepasbaar is binnen de fysiotherapie. Onderzoek toont dat de lichaamsperceptie daardoor verbetert, piekeren en stress vermindert, concentratie toeneemt, en acceptatie van pijn verbetert. Meeste centrale verschil met bijvoorbeeld progressieve relaxatie is dat ontspanning niet als doel nagestreefd wordt maar alleen een helder en gedetailleerd gewaarzijn van lichamelijke sensaties, en daarbij alles nieuwsgierig, neutraal observeren en toelaten. Het leert de patiënt letterlijk stilstaan bij zichzelf, thuiskomen bij zichzelf. Is dat nodig binnen een fysiotherapeutische patiëntenpopulatie? Ja, veel stress die zich uit in pijn in het bewegingsapparaat, is cognitief van aard. De patiënt zit te veel in het hoofd en bij de zorgen over het verleden en toekomst. Mindfulness training, bijvoorbeeld in de vorm van de bodyscan brengt de patiënt meer in het heden. Het heden is doorgaans veel minder stresserend dan de piekergedachten over verleden of toekomst.

Bron

Dreeben, S. J., Mamberg, M.H., Salmon, P.,. (2013). The MBSR Body Scan in Clinical Practice. Mindfulness, 4, 394-401.

Peter van Burken

Peter van Burken

Psycholoog / ex-fysiotherapeut. Auteur van Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut en het boek Mindfulness en Fysiotherapie. Initiator en docent Psychfysio opleidingen.

Zin in een leuke en boeiende cursus?

Kijk dan hier voor inspiratie!

" 3000+ tevreden fysiotherapeuten gingen je voor. "

Nieuwsbrief

Elke twee weken 2 samenvattingen voor fysiotherapeuten. Gratis, al 18 jaar. 6000+ fysiotherapeuten gingen je voor.

Volg ons op facebook:

Database met 1500+ artikelen

2024-2025

Motiverende gespreksvoering en oplossingsgericht coachen

3 dagen. Start 16 mei 2025. Prijs € 495,-…

Acceptance and Commitment Therapy bij pijn

3 dagen. Start 31 januari 2025. Prijs € 495,-…

Vrouw doet pilates oefeningen en voorkomt daardoor rugpijn.

Fysiopilates opleiding

9 dagen. Start 7 januari 2025. Prijs € 1695,-…

Vrouw stretcht mindfull tegen rugpijn.

Belevingsgericht lichaamswerk binnen de fysiotherapie

5 dagen. Start 11 januari 2025. Prijs € 995,-…

De Mindful Fysiotherapeut

8 dagen. Start 6 februari 2025. Prijs € 1395,-…

Werken met beleving en emotie binnen de fysiotherapie

3 dagen. Start 12 maart 2025. Prijs € 595,-…

Dansante Fysiotherapie op basis van Laban/Bartenieff

8 dagen. Start 13 maart 2025. Prijs € 1395,-…

Pijn- en Stressmanagement technieken

3 dagen. Start 22 maart 2025. Prijs € 595,-…

Gezondheidspsychologie voor de fysiotherapeut

5 dagen. Data volgen najaar 2025. Prijs € 995,-…

kngf-logo-klein
keurmerk-fysiotherapie-logo-klein
crkbo_instelling_rgb